Tuva.Asia / Новые исследования Тувы

Тыва чоннуң улуг өөрүшкү-маңнай-биле манаары чаагай Шагаа байырлалы чоокшулаан тудум, республикада белеткел ажылдары кидин түлүк чоруп турар. Шагаа байырлалының ачызында бурунгу өгбелеривистиң сагып чорааны чаагай езу-чаңчылдарны катап диргизип, амыдыралга боттандырып турар бис. Ол дээрге өзүп орар аныяк-өскенге өөредип-кижизидип турары канчаар-даа аажок улуг депшилгениң  көргүзүү-дүр. Шагаа – эң-не хүндүткелдиг байырлал. Аңаа белеткенири база тускай езу-чурумнуг, сагылгалыг. Ол бүгүнүң дугайында республиканың чонунга тайылбырны бээри-биле, Камбы-лама эргелелиниң төлээзи Тензин Чинба башкы, чоннуң хүндүлеп адап өөренгени Буян башкыга ужураштым. – Шагаа – шаг-үениң чаазы, экизи, арыг-силии, эң-не аянныы. Бо чылын Чылан чылын уткуп ап турар бис. Бистиң амыдырал-чуртталгавыста болуп турар кандыг-даа байырлалдардан артык улуг, чаагай байырлал. Каш хонук болгаш омак-хөглүг, оюн-тоглаалыг байырлалывыс моорлап келир.

Шагаа байырлалының бүдүүзүн­де бистиң корреспондентивис С.Балчыр бүгү чонувустуң эң-не хүндүлеп, мөгейип чорууру улуг назылыг өгбевис – төөгү эртемнериниң доктору, делегейниң дириг эртинези аттың эдилекчизи, «Чүс чылдың кижизи», Тываның Улустуң чогаалчызы, этнограф М.Б.Кенин-Лопсанга чедип, амыр-мендизин айтырып четкен. Назы-хар улгадып, адак аартаан-даа бол, Монгуш Борахович чаңчыккан аайы-биле «казанаанда» ажылдавышаан, амыр-менди олурары өөрүнчүг. «Шынның» корреспондентизинге өгбевистиң  берген интервьюзун номчукчуларывыска сонуургаттывыс. — Чүс харга чоокшулаан назынның бедиинден көрүп, бодап ора, чурттап эрткен амыдыралыңарны канчаар үнелээр-дир силер, Монгуш Борахович? — Шынап-ла, амыдыралдың бүгү аай-дедир, карышкактарлыг, кадыр оруктарын чурттап эртип келдим.

Тываның девискээринде, Моолда Цэнгэл, Буянт, Хубсугул тываларында Шагааны канчаар эрттирип турарын бис он ажыг чылдар дургузунда шинчилеп, чончу дуржулганы хайгаарап келгенивистиң түңнелинде Шагааның амгы үеде өөредиглигүш кол ыдыын тодараттывыс. Шагаа дээрге «шаг» (үе), «аа» (баштайгы сүт) деп сөс каттыжыышкынындан тургустунган сөс болур. Ынчангаш чаа үениң дүжүп кээрин чаш төлдүң чаларап бодарааны-биле дөмей кылдыр көрүп турары дыка үнелиг чүүл болур. Чаа үениң кээрин чаш төлдү манааны дег бүдүү, аажок кичээнгейлиг белеткенип манаар. Чижээлээрге, Шагаа дүшкүже оюн-тоглаа эрттирбес чаңчылды сагып турар улус  хөй болуп турар. Шагааның бирги ыдыы «Б/Д//». Шагаа дүжер бетинде бажың-балгадын, аал-оранын, ажыл-албан, өөредилге черлерин арыглап-аштаар, аъш-чемин белеткээр ажылга улуг-бичии чок шупту киржир. Иштики сагыш-сеткилиниң «хиринден» база адырлыр. Шагааның бүдүү хүнүнде аъш-чемден, колдуунда, манчы-хуужуурну дөргүлтөрел, өг-бүле улус демнежип кылыр.

Севьян Израилович Вайнштейн (1926-2008 чч.) — төөгү эртемнериниң доктору, профессор, этнограф, археолог, востоковед-тюрколог. Россияның эртемденнериниң аразындан Тываныңтөөгүзүнге, археологиязынга болгаш  этнографиязынга хамаарыштыр улуг шинчилелдерни кылган, ат-сураа билдингир  эртемденнерниң бирээзи. Ол  Москваның Күрүне университедин 1950 чылда дооскаш, кымның-даа орта билбези Тываже ажылдап чорударын  дилээрге, национал музейниң директорунуңхүлээлгезин күүседири-биле чорудупкан. Сөөлзүредир Тываның дыл, литература, төөгүнүң эртем-шинчилел институдунга ажылдап турган. Тываның эрте-бурунгу төөгүзүн  шинчилээр ажылдарны 1951 чылдан эгелеп чорудуп эгелээн. С.И. Вайнштейн “Тывызыксыг  Тыва” деп номун 2005 чылда Германияга немец дыл кырынга парлап үндүрген.

Февраль 8 – Россияның Эртем хүнү. 1724 чылдың февраль 8-те Петр I айтыышкыны езугаар удуртуп-башкарып турган Сенаттың чарлыы-биле Россияга Эртемнер академиязын тургускан. 1925 чылда ССРЭ-ниң Эртемнер академиязы кылдыр, а 1991 чылда Россияның Эртемнер академиязы кылдыр эде адаан. Үе аайы-биле эртем экономиктиг чаар­тылгаларның күчүлүг курлавыры болбушаан, национал байлактың кол тургузукчу база техниктиг депшилгениң шимчедикчи күжү болуп турар. Россияның Эртем хүнү – хөй-ниитиниң, аныяктарның, школачыларның кичээнгейин эртемниң улуг аргаларынче хаара тудар кончуг эки чылдагаан. Россияның Эртем хүнү уткуштур номчукчуларывысты ТГШИ-ниң бижик болгаш дыл секторунуң кол эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады П.С. Серен-биле таныштырар-дыр бис. Полина Сергеевна бодунуң ажыл-чорудулгазы-биле таныштырбышаан, амгы үеде кандыг ажыл кылып турарының база эрткен 2012 чылда болуушкуннарның дугайында дыңнаткан.