Портал тувиноведения

Tuva.Asia / Новые исследования Тувы

English version/Английская версия
Сегодня 28 марта 2024 г.
2 апреля 2013 Тува. Общество

Тываның төөгүзү - эртем-шинчилелде

Тываның төөгүзү - эртем-шинчилелдеАйлар, хүннер эрткен тудум, улуг байырлалывыс чоокшулап-ла ор. Мындыг солун үеде бистиң эртемденнеривис «Тыва күрүнениң тургустунарынга болгаш Россия биле Тываның каттыжарынга Амбын нояннарның киржилгези» деп эртем-шинчилел конференциязы Тывавыстың бирги найысылалынга эрттирдилер. Оон билип алган чамдык чүүлдеримни номчукчуларга дамчыдарын кызып көрейн.

Конференцияның айтырыглары 1763 чылдан бээр болгулаан болуушкуннарже, колдуунда-ла амбыннарже, ылаңгыя Комбу-Доржуже угланган. Ол амбыннарны манчы-кыдат бисти чагырарынга, мөлчүүрүнге болгаш өөделетпезинге кажар арга, күштүг чепсек кылдыр тургускан. Ынчангаш амбыннарның бажын чүгле манчы-кыдат, ооң Улаастайда база Коптуда генерал-губернаторлары — чанчын-сайыттары билир.

Амбын ноян чагыргазы Тывага 1763 чылдан эгелээн. Ынчаар-ла аңгыланып, Амбын ноян баштыңчылыг, Ураанхай край чурттуг, ураан­хай чоннуг күрүне хевирлеттинген. Ынчангаш тыва күрүневистиң тургустунганындан бээр бо чылын мугур 250 чыл, ооң төвү Самагалдайныңүндезилеттингенинден бээр база 250 чыл, а Самагалдай хүрээзиниң ажыттынганындан бээр 240 чыл, Тес-Хем кожууннуң тургустунганындан бээр 90 чылы байырлалдарны бүгү Тыва демдеглеп турар.

Тыва күрүнениң тыптырынга, ооң быжыгарынга, тыва нацияның боттанырынга амбыннарның киржилгези улуг болган. Чүге дээрге олар чер-девискээрни камгалап, кызыгаарны тургузуп, тываларны бөлүп, моон үнүп чоруурун хоруп турганнар. Ол туржук боттарының эрге-ажыынга дүүштүр чонну кожуун, суму аайы-биле аңгылааш, аразында харылзааны хораан. Оюннар, монгуштарынчаар бөлдүнчүп, тывылган. Мындыг байдалда оларны чагырары, удурланыышкын үндүрбези, үндүрүг хавырары белен болгаш дайын-чааже көдүрери белен. Улаастайга, Коптуга, өске-даа черлерге 2-3 чыл хөделдээр азы түрүеде өлүк тывыжынче аъткарар улусту чыырынга мындыг чурум таарымчалыг. Манчы-кыдаттарның негелдезин хандырар сорулга-биле амбыннар ындыг аргаларны ажыглап турганнар. Кандыг-даа болза, тыва күрүнени үндезилээн баштыңчылар ол.

Россия биле Тываның каттыжарынга амбыннарның киржилгезин эртемденнер эки тодаратты. Оларны тус черниң чону, ылаңгыя Комбу-Доржу, Амбын ноянның оглу Содунам-Балчыр, Амбын ноянның оглунуң уруглары база деткээн. Хоочун төөгүчүвүс Канзай Алдын-оол, гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң килдис эргелекчизи Василий Салчак болгаш өске-даа илеткел кылганнар Иргит Агбаан-Демчини амбыннар санынга киирбедилер. Оларның оозу чөп, амбыннар 1763 чылдан бээр үзүк чок салгал, уксаа дамчаан эргетеннер-дир. А Агбаан-Демчини, өске күрүнениң Тываны хайгаараар комиссары Григорьев бүрүн эргелиг Комбу-Доржу Амбын ноянны бодунуң кара күжү-биле ап октааш, ооң орнунга олурткан. Амбыннар томуйлаар дүрүмге, езу-чаңчылга болгаш анаа чурумга-даа мындыг чүүл таарышпас. Ол үеде (1916) болган чыышка Чыргаландының 49 эрлери өлүрткен. Ону 1966 чылдагы «Тыва төөгүзүнден» (т. I, ар. 366), Баян-Таладан билдингир лама болгаш «Сарыг шажын өөредииниң эге билиглери» номнуң автору, эргезин казыткан Эзир-Караны эң баштай чонга чарлаан Орус Кууларның меңээ чагаазындан-даа (16.11.1989) көрүп болур.

Агбаан-Демчи ол-ла 1916 чылдың июльда өлүртүп каан, чаңгыс чыл-даа четпес үе иштинде Россия биле Тываны каттыштырарынга ол чүнү кылып четтиккен боор, төөгүден тывылбады. А езулуг Амбын нояннардан чүгле Комбу-Доржу Россия-биле чоокшулажырынга бүгү күжүн, арга-дуржулгазын берген. Чүге дээрге ол амбыннарның езу-чурумунга таарышпас кыдат, моол болгаш өске-даа мөлчүкчүлерге, дорамчылакчыларга болгаш эжелекчилерге удур. Ындыг болганындан Цин династия дүжүп, революция өөскүп, национал-хосталгалыг шимчээшкин көдүрлүрге-ле, Комбу-Доржу бодунуң нояннарын чыып, Тываның келир үезин шиитпирлээр улуг хуралды белеткеп кирипкен. Ай-даа четпээнде, 1912 чылдың январьда болган ол хурал мындыг шиитпирни үндүрген: «Урянхайны орус күрүнениң камгалалында болгаш хоргадалында турар хамаарышпас чурт кылдыр чарлаар».

Комбу-Доржу бодунуң нояннары, дүжүметтери, шажын ажылдакчылары-биле кады бо хуралдың шиитпиринге үндезилээш, Ак-Хаандан авырал дилээн бижиин Ак-Хаанче 1912чылдың февраль 15-те чоруткан. Орус күрүне-биле чоокшулажырын дүргедедиксээш, Комбу-Доржу бодунуң оглу баштаан делегацияны база чоруткан. Оон дузалакчызы Агбаан-Демчини база каш катап ынаар айбылаан. Ол үеде чорук чогуваан-даа болза, Амбын ноянның Россия дээш туржуушкунунуң болгаш тулчуушкунунуң, көрүжүнүң болгаш күзелиниң, ажылының болгаш политиказының маргыш чок барымдаазы бо-дур. Ооң мурнундагы 10 амбын-даа, орус чон-биле, күрүне-биле чоокшулажыр бо хире шиитпирлиг, күштүг, төөгүлүг, шын базымны оон өске кым-даа кылбаан. Бо эгелээшкин база ооңуу, ол 1914 чылда дөмей-ле боттанган. Ол юбилейге бөгүн шуптувус белеткенип турар бис.

Амбын ноян Комбу-Доржу 2 оолдуг, 2 кыстыг турган. Оларның Амбын ноян Содунам-Балчырдан (1897-1924) өскези-биле кады чурттап, өг-оранынга кирип, ажы-төлү-биле эдержип чордум. Улуг оглу Ликтан-Сүрүн Комбу-Доржу оглу 1966 чылга чедир чурттаан, оглу Мөпүй биле уруу Клара ам-даа бар. Бичии оглу Содунам-Балчыр Комбу-Доржу оглу 1923 чылда эрги эрге-дужаалды дүжүргүже Амбын ноян болуп чораан. Бо Амбын ноянның Лаңзый Назынчап Содунам-Балчырович (1913-1970) дээр оглу озал-ондакка таварышкаш, чок болган. Ооң уруу Лаңзый Мая Назынчаповна пенсиялаза-даа, ам-даа хөй-ниитичи, амбыннар аймааның идепкейжизи ол.

Амбын ноянның Саартай Содунам-Балчыровна (1918-1980) дээр уруунуң уруу Бугалдай (Нина) —мээң чаңгысклассчым, а Көк дээр уруу – кенним. Амбын ноянның Билзетмаа Содунам-Балчыровна дээр уруунуң уруу Караймаа — база кенним.

Амбыннар аймааның дорт салгалы болгаш идепкейжизи Лаңзый Маяга «XX чүс чылдың шылгараңгай кижилери» деп алдын дептерни ТР-ниң Президентизи Ш.Д. Ооржак тывыскан. А Самагалдайга болган бо эртем-практиктиг республика конференциязының айтырыы дыка делгем, хөй кезии төөгүвүсте багай эвес чырыттынган. Ынчангаш бо чүүлүмнү мен ооң эскертинмес болгу дег талаларынче углаарын оралдаштым.

На сайте установлена система Orphus. Если вы обнаружили ошибку, пожалуйста, сообщите нам, выделив фрагмент с ошибкой и нажав Ctrl + Enter. Ваш браузер останется на этой же странице.


ВКонтакте ОБСУЖДЕНИЕ

© 2009—2024, Тува.Азия - портал тувиноведения, электронный журнал «Новые исследования Тувы». Все права защищены.
Сайт основан в 2009 году
Зарегистрирован в качестве СМИ Федеральной службой по надзору в сфере связи, информационных технологий и массовых коммуникаций (Роскомнадзор), свидетельство о регистрации Эл №ФС77-37967 от 5 ноября 2009 г.

При цитировании или перепечатке новостей — ссылка (для сайтов в интернете — гиперссылка) на новостную ленту «Тува.Азия» обязательна.

Рейтинг@Mail.ru

География посетителей сайта